گیاهی شناسی و سیتوژنتیک زعفران مزروعی

کروکوسها از خانواده زنبقیان می باشند. کروکوسها را بر اساس فصل گل دهی به دو دسته بهاره و پائیزه تقسیم می کنند. کروکوسها دارای بنه یا Corm می باشند‘ که در بین کشاوزان به پیاز نامیده می شود. پوشش فیبری روی بنه ها براساس نوع بافت در کروکوسها متفاوت است. کروکسها گیاهان علفی‘ دائمی و اکثراً زینتی می باشند‘ وندلبو Wendelbo تعداد گونه های کروکوس را 80 و ماتیو Mathew و وبرایتون Brighton تعداد گونه های کروکوس را 100 گونه اعلام داشته است.
گونه های کروکوس در اروپا و مدیترانه تا مرکز آسیا و ناحیه غربی پاکستان پراکنده می باشند. ماتیو و برایتون مرکز گونه های کروکوس را شبه جزیره بالکان و ترکیه می داند.
وندلبو ومبین 8 گونه کروکوس را در ایران شناسایی کرده اند که هرگاه به این تعداد زعفران مزروعی یا Crocus sativus L. اضافه نمائیم تعداد گونه های زعفران در ایران به 9 گونه می رسد.
زعفران مزروعی دارای شش گلپوش بنفش رنگ (سه کاسبرگ و سه گلبرگ همرنگ) سه پرچم به رنگ زرد و یک خامه بی رنگ که به سه کلاله قرمز عنابی ختم می شود‘ می باشند. قسمت قابل استفاده زعفران کلاله های خشک شده آن می باشد‘ لیکن در ایران مصرف زعفران دسته ای که شامل خامه و کلاله ها می باشد بیشتر معمول و متداول است. زعفران مصارف خانگی‘ ادویه ای و دارویی دارد. نیاز کم زعفران به آب و بویژه در فصل های پائیز و زمستان که آب نسبتاً فراوان و مصرف آن بالنسبه کم است موجب شده که در سالهای اخیر سطح زیر کشت زعفران توسعه یابد. در سطح بنه ها بسته به درشتی و ریزی آن از 1 تا 4 جوانه رأسی مشاهده می شود‘ از این جوانه ها در اوایل پاییز ابتدا گل و سپس تعدادی برگ می روید. در اطراف بنه ها جوانه های کوچکی وجود دارد که در صورت آسیب دیدن جوانه های رأسی‘ ایجاد برگ می نمایند. برگ ها به رنگ سبز روشن‘ که در وسط آنها یک نوار مشاهده می شود می باشند. عرض برگها 5-2 میلیمتر و طول برگها به 40-30 سانتی متر می رسد. تعداد برگ ها بسته به قوت و ضعف پیاز از 11-5 برگ و حتی کمتر مشاهده می شود. دوره رشد زعفران مزروعی در حدود 8-6 ماه و بطور متوسط از اواسط مهرماه (موقع گل دادن) تا اواسط اردیبهشت ماه (موقع خزان برگ ها) بطول می انجامد.
کاراساوا Karasawa برای اولین بار گزارش داده است که زعفران مزروعی یک گیاه اتوتریپلوئید می باشد. کاراساوا همچنین تعداد کروموزومهای زعفران مزروعی را 2n=24 دانسته است که در مرحله میوز به 8 گروه سه تایی تقسیم می شود. استیلایی در تحقیقات خود زعفران مزروعی را یک گیاه نازای طبیعی دانسته است که تولید دانه نمی کند و امکان تلقیح و دو رگ گیری ندارد. در بین بوته های زعفران بندرت گلهایی که بیش از سه کلاله دارند مشاهده می شود. استیلایی این خاصیت را اراثی ندانسته است. غفاری در پژوهش های خود به این نتیجه رسیده است که کروموزومها در مراحل تقسیم میوز اولاً بطور مساوی به قطبین انتقال نمی یابند و ثانیاً تعدادی از آنها حالت عقب ماندگی دارند.
نویسنده معدود گلهایی را که بیش از سه کلاله دارند‘ معلول ادغام دو یا چند گل در داخل چمچه (Spathe) می داند و معمولا این گلها را در زمین هایی مشاهده نموده که کود حیوانی زیادی به آن داده شده و ضمنا زعفران در سالهای اوج گل دهی باشد. افزون شدن تعداد پوشش های گل و پرچم ها در این دسته از گلها خود نشانه دیگری از ادغام چند گل می باشد.